Торонто шеэрининъ Лестер Пирсон* адына эки больгеден ибарет мухтешем халкъара аэропорты манъа не ичюндир пек йыкъ корюнди. Озюмни, гуя кенди эвимде – Къырымымда ис эттим…

Занымджа, бунынъ себеби… Йигирми бинъ йыл эвельси тюрк дюньясынынъ мекяны, оджагъы – Алтайдан индейслер* деп адландырылгъан тюрклер шимдики Беринг богъазы олгъан ерден (сабыкъ кениш кечиттен) отип, Америка къытъасында ерлештилер. Иште, бу узун тарихий девир зарфында тюрк эдждадларымнынъ кобек къаны иле суварылып барылгъан мезкюр топракъларнынъ шимди манъа – къырым (тюрк) эвлядына япкъан тесири олмалы. Бойле муджизени башкъа тюрлю анълатмакънынъ чареси ёкъ, эсапта. Мен эки бинъ он беш сенеси Тюркиеге сюфте кельгенде де, иште тамам бойле дуйгъу алгъышында булундым…

Бесе-белли, бу да табиатнынъ битмез-тюкенмез сырларындан бири олмалы.

Самолёт Доминикананынъ Пунта Кана шеэринден Торонтогъа беш саат учты. О, гедженинъ дер маалинде мензильге келип къонды. Гумрюк ханеде весикъаларымны ресмийлештирдим. Аэропорт ичерисинде бираз доландым, къапындым. Сонъра кендиме уйгъун бир скемле таптым, «Саба ола – хайыр ола!» дегенлери киби, анда да ерлештим. Алла къысмет этсе учь-дёрт сааттен саба оладжакъ. Канадада яшагъан Рахметли Джемал агъамнынъ огълу Али иле корюшеджем. Доминиканада булунгъанда телефон вастасы иле онынъле бойле анълаштыкъ…

Ниает, меним эдждадларымнынъ – къадимий тюрклернинъ (индейслернинъ) Канада деп аландырылгъан улькесинде танъ атты. Аэропорт ичерисинде эм ёлавджы, эм де къаршылайыджы адамлар чокълашты.

Иште, Торонто халкъара аэропортындаки бойле саба къалабалыкълар арасында егеним Али пейда олду. Бизлер самимий корюштик. Али, мында – Канадада энди бир къач сенеден берли яшай. Онынъ бу улькени пек бегенгенини анъладым. Велякин, вакъыт-сааты кельгениле, Али озюнинъ эфсаневий Къырымына къайтаджагъыны саф къырым тилинде бильдирди.

(Къырым сейяхы (муэллиф) егени Али Харахалиль иле. Шанлы Хоккей Залы. (Торонто).)

Бизлер егеним иле берабер аэропорт ичерисиндеки кафелерден бирисинде сабалыкъ емек ашадыкъ. Сонъра, такси тутып, шеэрге – отельге келип чыкътыкъ. Аэропорттан Торонто арасы йигирми километр месафени тешкиль эте.

Дейджегим, мен Йонге* джаддесинде (Yonge Street) ерлешкен «Сербест люкслер Отели» (LIBERTY SUITE HOTEL) денильген юксек бинанынъ он алтынджы къатында ерлештим. Меним отель одам (номерам) бинанынъ сонъунда (торец) олгъаны ичюн, буюк пенджерелерден шеэр панорамасы яхшы корюне.

Бутюн Торонта шеэри ичинден, бу джумледен меним отелим янындан кечип, бир бинъ секиз юз километр месафеге узангъан Йонге джаддеси та Америка Къошма Штатлары сынъырына барып такъала. Дюньяда энъ узун сокъакъ сайылгъан мезкюр Йонге джаддеси Торонто шеэрини экиге – гъарп ве шаркъ къысымгъа боле.

Бойлеликле, отельде ерлешкен сонъ, егеним Али менимле сагълыкълашып, озюнинъ ишине кетти. О, анълагъанына коре къуруджылыкъ тешкилятында чалыша. Аслы да, зенааты программаджы, Къырымда Таврия Миллий Университетини окъуп битирди…

Мен бутюн урбаларымны, атта жакетимни (куртка) номерамдаки чамашыр ювгъан машнагъа ташладым да, оны къурдым. Бираздан, энди ювулгъан урбаларымны къуруткъан машнагъа быракътым. Сонъ кийимлеримни утюледим. Дейджегим, Алла къысмет этсе ярын шеэр бойлап япаджакъ кезинтилериме азырлыкъны битирдим. Сонъра, бешинджи къаткъа тюштим, ашханеде акъшамлыкъ емек ашадым да, одама чыкътым. Ятсы ве Къаза Намазларыны къылгъан сонъ, барып бол-сал тёшекке узандым. Ёрулсам керек, бунъа къошма оларакъ икълимни-аваны да денъиштирдим – насыл яттым исе, ойле де саба уяндым…

Саба емегинден сонъ, энди акъшамдан ювулып темизленген ве утюленген урбамны кийдим де, сурьатлы лифтке минип, ашагъы тюштим. Бир къач вакъыттан сонъ исе, мен энди Торонто шеэри ичерисине «синъип» кеттим…

Онтарио* веляетининъ меркези эсап этильген Торонто шеэри озюнинъ юксек земаневий биналары, кенъ джадделери, Адалары, бир тамам бетондан тикленильген 553, 3 метро юксекликтеки ве эки бинъ беш юз етмиш басамакълы Си-Эн Тауэр (CN Tower) намында Къуббеси ве дигер дикъкъаткъа ляйыкъ ерлери иле мешурдыр.

Си-Эн Тауэр Къуббеси Торонто шеэрининъ тимсали сыфатында, дюньяда энъ юксек къуббелер сырасындан ер алды. О, акълы оларакъ, алемнинъ еди муджизесинден бири эсап этиле.

Мен, шимди шеффаф джамлы лифт иле мезкюр Къуббе къабыргъасындан тёпеге котерильгенде, санки дерсинъ къуш киби кокке таба учып кетмектем… Иште, санъа, муджизе десенъ муджизе!

(Ресимде: Си-Эн Тауэр Къуббеси (Торонто))

Къуббе тёпесинден зенгин ве земаневий Торонтоны буюк бир меракъ иле сейир эттим. Бу юксекликтен узакълардаки дикъкъаткъа ляйыкъ ерлер, биналар якъын корюне. Меселя, Онтарио голюнде ерлешкен шаиране Торонто-Адалары* (Toronto islands) намында истраат багъчасы дерсинъ сенинъ аякъларынъ тюбюнде…

Сонъундан, бу табиат дюльберлигини сейир этмеге баргъанда, онынъ Къуббеден баягъы бир узакъ месафеде ерлешкенини анъладым.

Шеэр кенарындаки Онтарио голю искелесинден туристлерни ташыгъан гемиге минип, Торонто-Айлендс истраат багъчасына барып чыкътым. Меним Къара денъизим киби, уджю-буджагъы корюнмеген Онтарио голю тёрюнде табиатнынъ текрарланмаз аджайибаты – табий истраат багъчасы ерлешкен.

Учь квадрат километрден зияде мейданны къаврап алгъан мезкюр адада еди юз нуфуз этрафында адам озьлери ясагъан велякин энди эскирген эвлерде яшайлар.

Истраат багъчада эр шей табий. Атта, бутюн Онтарио саили бойлап. къарарле учь – дёрт метро кенъликте тахта ёлу япылгъан. Мен мындан, Торонтонынъ тёпеге узангъан дюльбер биналарыны – кокгеленлерни сейир эттим.

Башы та кокке барып еткен Си-Эн Тауэр Къуббеси исе, бу дюльберликлернинъ «къралы» сыфатында, гуя манъа хитап этерек: «Мына, бу меним!» деп, макътанмакъта …

Тарихий малюматларгъа коре, бу ерлер башта ярымада олгъан. Велякин 1858 сенеси, апрель 13-те къопкъан фыртына саесинде, ярымада он беш уфакъ-буюк адаларгъа парчаланды.

XVIII-нджи асырнынъ сонъларында буюкбританиялылар Торонто-Айлендсде яшагъан ерли эалиден, яъни индейслерден (тюрклерден) бу адаларны сатын алдылар. Земане тильде сёйлегенде, бартер яптылар. Мааллий эалиге Адалар ичюн пара ерине 2000 силях (тюфек), 24 бакъыр чайник, 120 кузьгю, 96 галон ром ичимлиги, 24 нагъышлы шляпа иле одельди…

Аслы да, Торонто сёзю инглиз тилинден (ta rontou – земин; корюшюв ери) мананы ташый. Эм акъикъатта, бу зенгин диярда дюльбер сейяремизнинъ эр бир кошесинден кельген чешит миллет векиллерини расткетирре билесинъ. Ислям дюньясындан кельгенлер де пек чокъ. Торонтонынъ учь миллион нуфуз эалисинден ярым миллионыны мусюльманлар тешкиль этелер. Оларнынъ бир къысымы тиджарет иле мешгъуллер.

(Ресимде: Си-Эн Тауэр Къуббесинден Торонто шеэрининъ корюниши)

Шеэрнинъ мусюльман сакинлери диний мерасимлерни кутелер. Энъ эсасы оларнынъ эписи (къырымлыдан гъайры) озь-ара ана тильде лафэтелер. Мында бир къач мусюльман Джамилери чалыша. Джамилерде мунтазам суретте джума, байрам намазлары къылына.

Иште, манъа да бойле диний мерасимлерде иштирак этмек сырасы кельди, яъни эм Эфтарда, эм де Джамиде булундым.

Эфтарны Къырым миллий Медениет Меркези, даа догърусы онынъ ёлбашчысы Рустем эфенди Ирса ве омюр аркъадашы Эльвира ханым тешкиль эттилер. Эфтар тешкилятчыларынынъ теклифи иле, мен микрофон вастасы иле агъыздан бильген Аетлер, Сурелер, Дувалар окъудым… Хусусан, Эфтар гузель кечти, Алла къабул этсин.

Аслы да, Рустем эфендининъ зенааты эким. Велякин о, занааты боюнджа чалышмай. Омюр аркъадашы филолог-журналист Эльвира ханым иле ишбирликте бизнес иле огърашалар. Ве айны заманда, къары-ходжа Къырым Миллий Медениет Меркезини идаре этелер.

Рустем эфендининъ сёйлегенине коре, Торонтода яшагъан базы къырымлар Миллий Меркезге лякъайдлыкъ косьтерелер. Онынъ ишлерине къошулмайлар.

Бу ерде шуны да къайд этмели ки, сонъки йыллары Канадада, бу джумледен Торонто шеэринде чешит яшта къырымларнынъ сайысы баягъы артты. Велякин, теэссюф ки, оларнынъ эксериети – къарты-яшы Алла тарафындан эдие этильген Ана-Къырым тилинде къонушмайлар. Озьлерининъ кечмиши ве келеджеги иле ич бир тюрлю алып береджеклери ёкъ. Яъни олар, кеттикче эп манкъуртлашып* бармакъталар.

Эбет, азиз ана сютю иле кечкен азиз къырым тилинде къонушмасанъ, терен асырлар къатламларында догъуп яшап кельген дюльбер медениетинъ ве зенгин тарихынъ иле меракъланмасанъ, иманлы, алидженап, магърур эдждадларынънынъ о къараманане кечмишини бийсинмесенъ… буларнынъ алайы догърудан догъру манкъурлыкънынъ темсилидир.

Эльбетте, меним Къырымымда да бир тамам озюнинъ менлигини джойгъанлар – манкъурткъа чевирильгенлер аз дегиль. Энъ дешетлиси, энди манкъуртлашкъан манкъуртлар кендилерининъ Къырым киби дюльбер балаларына ве Къырым балы киби татлы торунларына да бу дешетли вирусны ашлап, гунясиз сабийлернинъ Тюрк Эгерчиклерини* зайфлаштырмакъталар. Къундакъта яткъан Дженнет къокъулы гунясыз бебекке зыт тильни синъдирмеге арекет япмакъталар. Бунынъле, олар, Алла тарафындан эдие этильген дюльбер Ана-Къырым тилини аякъастына алмакъталар, оны хорламакъталар. Ана Сютю иле ашлангъан догъмуш тильни бийсинмегенлери хусуста бутюн кяинаткъа теллял багъырып, нумайыш япмакъталар…

Теэссюф ки, бойле ана-бабалар, къартана-къартбабалар кенди эттиклерине коре эм бу Фани дюньяда джезалангъанларыны (чокъ языкъ ки, олар бунынъ фаркъына барып етмейлер), эм де девамы оларакъ Бакъи дюньяда джезаланаджакъларыны тюшюнмейлер. Ве, олар, Хакъ Тааля тарафындан яратылгъан татлы гуль киби гунясыз балачыкъларны, оларнынъ башларындаки Тюрк Эгерчиклерини турмадан эп иштен чыкъармакъталар – табиаткъа зыт арекетте булунмакъталар.

Буларнынъ эписи, дешетли къырым миллий фаджиасынынъ ялынъыз бир корюниши. Даа догърусы, буздагънынъ энъ юксегиндеки алямет нокътасы.

(Ресимде: Торонтода акъшам)

Илим-фен дюньясынынъ алып баргъан чокъ йыллыкъ тедкъикъатлары нетиджесинде, о я да бу миллетке менсюп киши, кенди ана сютю тесири иле догъгъан тильни мукеммель бильмесе, гъайры тильни кереги киби огренип оламай. Бу да, табиатнынъ битмез-тюкенмез сырларындан бири олмалы…

Акъикъатта, бизим гъает дюльбер тилимиз бар. Чюнки Къырым киби бойле эфсаневий мекянда башкъа тюрлю олмакънынъ да чареси ёкъ. Мен, бутюн сеяхат девиримде, бунъа текрар ве текрар эмин олдум. Базы мемлекет сакинлери меним насыл тильде лафэткенимле меракъландылар.

Мен, эр тирет бойле меракъ догъургъан кишиге буюк иштаа иле уфакъ бир «ликбез» кечирем. Учь-дёрт дакъкъалы «дерстен» сонъ, къаршымдаки субетдешим пек мемнюн къала. Ве айны заманда Къара денъиз (Black sea) саилиндеки къадимий-эфсаневий Атлантиданынъ* бир парчасы – Къырымымда догъгъан эм Ана-Тилимге, эм де манъа ильтифат япалар – кенди сайгъы-урьметлерини изхар этелер.

Буларнынъ алайы, тарихий акъикъат!

Торонтода саф Ана-Къырым тилинде къонушкъан аджайип ве айны заманда гъает позитиф Дженни ханыма тешриф буюрдым. Онынъ анасы – актриса Нурие Джелилова (Джетере)* ве бабасы – актёр, режиссёр Сервер Джетере* мешур къырым саньаткярлардыр. Олар экинджи джихан дженкинден эвель Къырым Девлет Академик театросында чалыштылар…

Гузель ауралы, шенъ-шераметли Дженни ханым иле бизлер, кечмиште Озьбекстан Девлет Телерадиокомпаниясында чалыштыкъ. Сестра Дженни (мен онъа шай мураджаат этем) рус тили муарририетте мен исе, къырым тили яйынлары муарририетинде фаалиет косьтердик. Затен, бизлер Дженни ханым иле бераберликте эсасен Телерадиокомпаниянынъ дализлеринде расткелише тургъанмыз…

Чынъырдавукъ (звонкая) сесли, къансыджакъ Дженни ханым насыл бир вазиетте булунмасын, атта чырайы сытыкъ олгъанда биле онынъ юзюнде – хусусан ири мерхаметли козьлериндеки тебессюм нурлары субетдешини даима эсир ала тургъан. Бу да, Алла тарафындан берильген бир эдие олса керек.

Дейджегим, мен шимди Дженни ханым яшагъан эвни къолай таптым. Бир кунь эвельси, онынъле телефонда лафэткенде:

- Юсуф, отельден чыкъаджакъта манъа телефон ачсанъ, сени дуракъта къаршыларым, – деди о, мени къайгъырып. – Бизим эвимизни тапмасы бираз къыйын.

Велякин, мен де озь невбетимде ханымны къайгъырсам керек, оны раатсызламакъ истемедим. Меним яшагъан Либерти Суиете отелимден – джаяв кетильсе, къарарле отуз-къыркъ дакъкъалы ёл экен. Бу малюматны телефонымдаки харитадан алдым.

Бойлеликле, мен анълашылгъан вакъытта мензильге джаяв келип чыкътым. Бу ерлер Торонтонынъ ятакъ больгеси олгъаны себеп, мында адам да машна да пек аз…

Дженни ханым яшагъан бинанынъ къаршысына – джамдан ясалгъан автобус дурагъында турып, онъа телефон ачтым.

– Сестра Дженни, селям алейкум! – дедим.

– Алейкум селям! – деди о. – Юсуф, сен нердесинъ?!

Мен суальге суаль иле джевапландым:

– Сизинъ чардагъынъыз – балконынъыз бармы? – сорадым, ондан.

– Эбет, бар! – деди Дженни ханым. – Я, о да, санъа неге керек!

– Ойле исе, чардакъкъа чыкъынъыз, сизге Серенада* иджра этеджем! – деп шакъа эттим… Затен, мен догъма шенъ инсаным.

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, Дженни ханым къаршымда – чардакъта пейда олду. О, юкъарыда, мен исе, ашагъыда. Даа догърусы сокъакънынъ бир тарафында – тёпеде Дженни ханым, къаршыда – ашагъыда меним. Телефондан бильгениме коре (кеманесиз олса да) эллеримни невбетле арекетке кетирип, «къырым Серенадасы»ны йырладым:

Бойлеликле, мен Дженни ханымны бираз шенълендирдим…

Дейджегим, бизлер, отуз беш – къыркъ йылдан сонъ текрар корюштик.

Узун-узадие докъуз къатлы эвнинъ дёрдюнджи къатындаки апартементте Дженни ханым ве Роман Григорьевич (омюр аркъадашы) иле бераберликте дюльбер софра башында ерлешип, кечь маальгедже бол-сал къонуштыкъ.

(Ресимде: Дженни Джетере, Роман Меламед ве къырым сейяхы (муэллиф). Торонто шеэри)

Бир шейни даа къайд этмели ки, эв бикеси озьбек пилявыны ойле лезетли азырлады ки, занымджа о бунынъле энъ уста озьбек ашчыны биле озды. Мен шимди: «Мундай ош емапсиз – Фони дунёга кемапсиз!» деерек, гъает лезетли озьбек емегини иштаа иле ашадым. Эв саибесининъ сёйлегенине коре о, Ташкентте яшагъанда, онынъ пиширген пилявыны (ошини) озьбеклер де макътай тургъанлар…

Дженни ханым эм де онынъ омюр аркъадашы – озь девирининъ белли журналисти, ве айны заманда коммунистлер гъаесине аля даа садыкъ олуп къалгъан докъсан яшлы Роман Меламед иле энди о узакъ кечмиште къалгъан «эски дефтерлер»ни баягъы къарыштырдыкъ.

Бу гъает алчакъгонъюлли ве ачыкъгонъюлли, икметли, мусафирчен инсанлар иле сагълыкълашкъанда Роман ака (Роман Григорьевич Меламедке иште бойле мураджаат этем) манъа «Исраиллилернинъ орта асыр тарихи» («The medieval empire of the Israelites») серлева астында инглиз тилинде нешир этильген дёрт юз сексен секиз саифели китабыны багъышлады. Дженни ханым исе, дюльбер беяз кепка эдие этти.

Энди кеч маали олгъаны себеп, аджайип къонакъбайлар, манъа оларда къалып геджелемемни теклиф эттилер. Велякин, мен, Сестра Дженниге ве Роман акагъа самимий миннетдарлыгъымны изхар этип, отелимге къайттым…

Раатлыкъ куньлери егеним Али иле бераберликте поездге минип – йымшакъ креслоларгъа ерлешип, мешур Ниагарагъа – Шеллялеге догъру ёл алдыкъ. «Ниагара» сёзю сувларнынъ гурюльтиси деген мананы ташый.

(Ресимде: Ниагара шеэри)

Эки бучукъ саатте мензильге келип чыкътыкъ. Сонъ, меним теклифим иле, Ниагара озени бойы – Шелляле таба, къарарле бир бучукъ километр джаяв кеттик. Торонто шеэри киби, мында да, сокъакълар джам киби тюм-тюз. Сокъакъ кенарында ерлешкен адамларнынъ бир ве эки къатлы дюльбер эвлери эм де темиз-пак – йых, къораланмагъан ачыкъ азбарларына сукъландым.

Мен шимди сокъакъ бою ерлешкен козьни къамаштырыджы эвлерни ве азбарларны Къырымымдаки ветандашларымнынъ юксек исар я да тенеке иле сарылгъан эв азбарлары (арсалары) иле къиясладым. Сонъ бунынъ себебини анъламагъа тырыштым, велякин арекетлерим бошкъа чыкъты. Алла бильсин, бельки башларымыз – къафаларымыз бам-башкъа усулда чалышадыр…

Нейсе де, узакъта, сол тарафта Шелляле корюнди. Бираздан мен онъа якъынлаштым… Ниагара Шеллялеси!

(Ресимде: Ниагара Шеллялеси)

Бундан он бинъ йыл эвельси, бузлукънынъ ирюви саесинде пейда олгъан эфсаневий Ниагара* Шеллялеси иште шимди меним къаршымда! Шелляле озюнинъ бутюн азаматлыгъы, дюльберлиги иле озен киби акъкъан туристлерни бу джумледен мени де (егеним Али мында энди бир къач кере олгъан) – эпимизни бир тамам эсир алды. Бу табиат аджайибатыны ялынъыз козюнъле коредженъ, къальбинъле сезедженъ!

Затен, Ниагара Шеллялеси сейяремизде энъ къудретли, юксек, дюльбер шеллялер сырасына кире. Онынъ юксеклиги элли еди метро, кенълиги исе, бир километр этрафында. Аман-аман юз метро юксекликке котерильген буву чевре-четке даркъала, хафифле юзюнъи сылата. Бу арада сенде насылдыр саргъушландырыджы хош дуйгъу асыл ола… Шелляленинъ гурюльтиси исе, йигирми беш километр месафеден эшитиле.

Ниагара озени Канада ве АКъШнынъ сынъыр ёлагъы. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, озеннинъ бир тарафы Онтарио веляети (Канада) олса, Ниагаранынъ башкъа бир тарафы исе, Нью-Йорк штаты (АКъш). Анълагъаныма коре, Ниагара Шеллялесининъ корюниши Америка Къошма Штатлары тарафына бакъкъанда Канада бети даа меракълы ве дюльбер.

Бир бинъ секиз юз элли беш сенеси къурулгъан «Ниагара Шеллялесининъ Халкъара Кок Къушакъ копюри» (Niagara Falls international Rainbow Bridge) намыны ташыгъан асма копюр эр эки мемлекетни бирлештире. АКЪШ ве Канада ветандашлылары копюрден сербест кечелер. Копюрнинъ узунлыгъы эки юз элли бир метроны тешкиль эте. Мезкюр копюрге «Кок Къушагъы» ады берильгени себеби, мавы кок иле экленип кеткен бу муджизевий Шелляле черчивесинде даима кок къушакъларны корьмек мумкюн. Иште, «Кок къушагъы» намыны ташыгъан асма копюр де чевре-четтеки кок къушакъларнынъ акисини темсиль эте.

Базы малюматларгъа коре, эр сене Ниагара Шеллялесини дюльбер сейяремизнинъ чешит кошелеринден отуз миллион этрафында турист зиярет эте. Иште, бу кересинде шу отуз миллион нуфуз адамгъа мен де – Къара денъиз саилинден кельген къырым сейяхы да къошулды.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!..

Муджизевий Ниагара Шеллялесини ве чевре-четни эеджанле эм сейир этем, эм де ресимге чыкъарам. Егеним Али де озьбашына не ерлердедир юре. Затен о, пайнозю юрмеге севе.

Бир арада меним яныма эки генч – йигит ве къыз янашты. Олар менимле ресимге чыкъмагъа истегенлерини бильдирдилер.

(Ресимде: Къырымстан сейяхы (муэллиф) ве Америка Къошма Штатлары сейяхы Ниагара Шеллялеси янында)

Бу къансыджакъ генчлер Кок Къушагъы копюринден кечип кельгенлери – АКъШ-тан олгъанлары анълашылды…

Кечь акъшам маалине къадар, муджизелер алгъышында булундым. Гъает дюльбер Ниагара Шеллялеси Девлет истраат багъчасыны сейир эттим. 1885 сенеси мейдангъа кетирильген мезкюр истраат багъчасы Америкада энъ эски сейильгях эсап этиле.

Юз бинъ этрафында эалиси олгъан ве Шелляледен эки юз метро тёпеликте ерлешкен Ниагара шеэри, акъшамдан сонъ, акъикъатта масалгъа чевириле. Битмез-тюкенмез ярашыкълы ышыкълар, чыракълар – рекламалар… сарымында булунгъан шеэр инсанны башкъа бир дюньягъа алып кирген киби ола.

Егеним Али иле, эфсанени анъдыргъан шеэрнинъ кенъ баш сокъагъыны сейир эткенде, къайдандыр инд авасы эшитильди. Чевирилип, музыка янъгъырагъан тарафкъа бакътым. Бу ер, индус рестораны олгъаны анълашылды. Бизлер акъшамлыкъ емек даа ашамагъанымыз себеп, мезкюр ресторангъа кирдик. Босагъадан ичери адым атар-атмаз, бизим янымызгъа къансыджакъ ханым янашты. О бизлерни, инглиз тилинде селямлашып къаршылады. Мен исе, эки эль авучымны бири-бирине къавуштырып, кокюсиме кетирдим де, ана-къырым ве инд тиллеринде:

– Селям алейкум! Намасте! – дедим.

Ханымнынъ дюльбер ачыкъ чехресинде тебессюм пейда олду.

– Намасте! – деди, о да ве даа нелердир сёйледи.

Ханым манъа, йигитлик чагъымда дефаларджа сейир эткен «Сангам» адлы инд синемасында Радха ролюни ойнагъан Виджаянтимала* исимлм актрисаны анъдырды. Ханым незакетле, бизлерни маса башына отуртты да, сымарыш алып, ашханеге догърулды. Мен индлернинъ емеклери къарардан зияде кескин – аджджы олгъаныны эслеп, шимди «Афу идериз!» деп ханымны токътаттым. Ашчынъыз емекни кескин япмасын деп, егеним иле берабер онъа риджа эттик –тенбийледик…

Яры къаранлыкъ ресторан залында инсанны сархошлатыджы ойле бир татлыдан татлы ве айны заманда тесирли инд авасы янъгъырай ки, о догърудан-догъру кейфиетинъе, тюшюнджелеринъе, хаялларынъа… тесир этип бара, гъыда бере. Козьлеринъ огюнде о узакъ кечмиште къалгъан текрарланмаз омюр левхалары джанлана…

Мен шимди, къадимий инд халкъынынъ зенгин санъатыны къырым миллетимнинъ къадимий, бай санъаты иле къиясламакъ истедим. Он йыл зарфында чалышып кельген Озьбекстан Телерадиокомпаниясынынъ фонотека архивини, андаки къырым миллий аваларны хатырлар экеним, эр эки - инд ве къырым авалары акълы оларакъ, джихан санъатынынъ энъ тёрюнден мунасип ерни ишгъаль эткенлерине эминлик беследим.

Ал-азырда, мешур Ниагара Шеллялеси багърында янъгъырагъан инд авасы тесиринден мен кечкен асырнынъ башларынде басылып чыкъкъан ве меним элиме тюшкен уфакъ колемли китаптаки языларны хатырладым. Багъчасарайда фаалиет косьтерген немсе эльчиси китапта бойле яза : «Мен Къырым укюмдарынынъ гъареминден кечип, (манъа ойле рухсет берильген) Ханнынъ апартементине келип чыкътым. Хан агъыр хаста ята, олюм тёшегинде джан бермекте. Кенарда ерлешкен усталар исе, ойле бир дюльбер, аэнкли, тесирли къырым миллий авасыны иджра этмектелер ки, мен буны шимди сёзле тарифлемеге аджизим – такъатсызым. Къырымларнынъ бу муджизевий ве айны заманда текрарланмаз музыкасы мени – бам-башкъа миллий ве медениет векилини бир тамам эсир алды, къальбимни, вуджудымны аст-уст этти…». (Теэссюф ки, китапчыкъта косьтерильген не ханнынъ ады, не де эльчининъ ады акъылымда къалмады).

Дейджегим, терен асырлар къатламларында догъгъан ве Къырым укюмдарыны Бакъи дюньягъа озгъаргъан миллий музыка, эм де шимди ярыкъаранлыкъ инд ресторанында янъгъырагъан музыка – эр эки халкънынъ саньатында къадимийлик иле генчлик аэнки бири-бириле узвий багъланып кете. Албу исе, ялынъыз гъает юксек къабилиетли къадимий халкъкъа – миллетке хас хусусиеттир.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

Сёз келими, бу ерде шуны да къайд этмели ки, музыка окъув юртларында тасиль алгъан къырым миллий бестекярлардан базылары, къырым топрагъында догъгъан инджи киби текрарланмаз миллий саньат нумюнелерини алып кетип, Балкъан халкъларына я да Османлыларгъа, яхуд даа башкъа бир миллетке меджбурий япыштырып ташлайлар. Къырымнынъ маневий емеклерини сагъгъа-солгъа даркъаталар. Атта, бунынъ исбатына базы метнлерге кенди имзаларыны да къоялар. Олар бунынъле санъки дерсинъ озьлерининъ «санъаткяр» намлары (статуслары) иле кенди «фикирлерини» къанунлаштыргъан киби олалар. Сонъки вакъытларда исе, мешур къырым миллий «Тым-Тым» авасыны - оюныны биле Балкъан халкъларынынъ вариетине чевирмеге арекет этмектелер…

Ич бир къалыпкъа сыгъмагъан бу джинаетликлер я аселет, я да джаилликтен япыла. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, бойле «дипломлы саньаткярлар» сабыкъ коммунистлер дурумынынъ къырым халкъына нисбетен алып баргъан гъаесини эп девам этмектелер. Къырым миллетине менсюп миллионларле муаджирлернинъ иджрет ёлларына мингенлерини ве айны заманда къадимий къырым музыкасы, тюркюси, фольклоры да кенди къануний саиплери – муаджир къырымлар иле шу иджрет ёлларына чыкъкъанлары оларнынъ къафаларына кельмейми аджеба!..

Шимди меним къулакъларымда орькени темиз бабамнынъ – Драгон Али агъанынъ икметли сёзлери янъгъырады:

– Юсуф, балам, инсан беш инстут питирир – адам олмаз ве джаиль халыр, инсан бир инстут питирир – адам олур!..

Рахметли бабамнынъ меним Ташкент Университетине кирювим мунасебетиле сёйлеген бу сёзлерини хатырлар экеним, чешит саада дипломлы «мутехассыслар», «саньаткярлар»… бир сёзле сёйлегенде Къырымгъа – къырым миллетининъ вариетине лякъайд янашкъан бир къач «йылдыз» меним козьлерим огюнден кечип башлады…

Занымджа, башы-козю даа сагъ олгъан бойле «йылдызлар» энди коктен ерге энип, тёвбеге кельселер, оларнынъ раатсыз къалблери мытлакъа мельем була билир. Себеби, Алланынъ мерхамети битмез-тюкенмездир!..

Бизге янашкъан къансыджакъ дюльбер «актриса – Виджаянтимал» мени хаяллар къыршавындан къуртарды. О, сымарышымызны – емеклерни огюмизге къойды да, инд тилинде:

– Аш татлы олсун! – деди кулюмсиреп ве софрамыздан чекильди.

Мен шимди ханымнынъ теляфуз япкъан инд тилини сезерли тарзда (интуитивно) анъладым...

Бойлеликле, текрарланмаз инд авасы алгъышында егеним Али иле бирликте акъшамлыкъ емегини еген сонъ, Дюльбер Ниагараны бираз даа сейир этип, гъает буюк теэссуратлар иле яры геджеде Торонтогъа къайттыкъ.

(Ресимде: Къырым сейяхы (муэллиф) мешур Ниагара Шеллялеси иле бераберликте)

Алла къысмет этсе, энди ёлум кене Авропа, даа догърусы къадимий Ирландиянынъ Дублин шеэри.