Alma boylarındaki nurlu qabir şübeci Mollanıñdır.

Aqyar cenki bitken edi. 1856 senesi Parijde barışıq muqavelesi imzalana ve bu añlaşuvnıñ dördünci maddesine binayen, Qırım ruslarğa qaldırıla. Cenk vaqıtında Qırımdaki yüz elli biñ adamlıq fransız ordusınñ baş qomandanı general Pelissiye inglizlerni Anadoludaki cebege yollamaq ve özü Qırımda yalıñız qalmaq istese de, inglizler bu fikirge qol tutmadılar. Kene şu general Kezlevde yüz yigirmi biñ adamlıq quvet toplap, Aqmescidke, Or-Qapuğa keçmek ve bütün Qırımnı zapt etmek istegen edi, amma bu plan da çul tutmadı.

Arbiy mulâazalardan ziyade siyasiy iddalar bu planlarnı boşqa çıqardı. Ve Qırım kene esir qaldı. Qırım topraqlarını yağma etmek istegen rus memurları, zenginleri Qırımda halqımıznı yañıdan ezmege başladı ve biñ bir türlü yollarnen köçüvni alevlendirmege kiriştiler. Qırımğa medeniyet ketirgenlerini, adil bir idare qurğanlarını bütün dünyağa ilân etken çarlar aqiqatta gizli emirlernen qırımlarnı vetanlarından söküp atmağa areket ete ediler.

1803 senesi I Aleksandr "diniy itiqadlarnıñ tesirine qapılaraq, türk toprağına köçmek istegenlerden episi bir fayda olmaycağını, Qırımnıñ dağlıq taraflarına ise başqa milletten olğan kimselerni köçürip ketirüvnen daa büyük faydalar olacağını ve bu taraflarnıñ daa mamur olacağını köz ögüne alıp, köçmek istegenlerge mani olunmamasını" emir ete. (Amet Özenbaşlı. "Qırım faciası yaki tatar icretleri" eseri. 67, 80, 155-nci saifeler).

II Aleksandr ise 1856 senesi mayıs 22 tarihlı emirinen meseleni daa açıq bir şekilde ifade ete. O, bu emirinde: "Qırımlarnıñ gizli, ya da aşkâr olaraq Türkiyege köçüvlerine mani olmaq içün ortada iç bir sebep mevcüt olmağanı kibi, Qırımnı bu zararlı halqtan temizlemek içün olarnıñ köçüvleri güzel bir fursat diye añlanılmalıdır", denile. Bu emirlerni öz ceblerini toldırmaq içün imkân dep bilgen memurlar, artıq bütün quvetlerinen, bütün hainliklerinen halqımıznı ezmege ve köçüvni alevlendirmege ziyade areket eteler. Ve neticede asırlardan berli Qırımda yaşağan ve bütün mamurliklerini öz emeginen yaratqan qırımlarnıñ bir çoqları bu mubarek yurdlarından ayırılalar.

1862 senesine qadar yalıñız izinnen (pasportnen) Qırımdan köçkenlerniñ sayısı 192. 660 adam edi. Bu köçlerde 315 köy tamamen, 372 köy ise qısmen boşay.

Köç işi çeşit usullarnen alevlendirile edi. Ruslarğa alet olğanlarnıñ bazıları, bir taraftan, köçke musaade etilmeycegini yanıp-yaqılıp añlatır ve ruslarnıñ yañı "vergileri" halqnı ezeceklerini söyler ekenler, bir taraftan da, qurtulmaq içün köçten başqa çare qalmağanını etrafqa yayrata ediler. Bir talay vaqıt keçken soñ, bu çeşit haberler halqnı azırlağan soñ, birden Qırımnñ etrafında davullar çaldırıla, halq toplana ve çarnıñ büyük bir lütüf ve meramet köstererek, köçke izin bergeni ilân etile edi! Ayrıca er tarafta halq arasında gizlice dolaşqan rus tarafdarlarına üç ay içinde köçmegenlerni zorlap köçürilecekleri, malları, topraqları zorlap ellerinden alınacağı, yahut da, bazı bölgelerde, aksine olaraq, bu müddet içinde köçmegenlerniñ bir daa iç bir vaqıt köçüp olamaycaqları ayttırıla ve böylece qorqu em eyecan doğurıla edi.

Medeniyetli, aqıllı, doğru ve merametli olaraq tanılğan adamlardan pek çoqları da halqnı acığanlarını, olar içün üzülgenlerini bildirerek, o zavallılarnı icretke teşviq ete ve olarnıñ felâketlerinden faydalanmaq alçaqlığında buluna ediler. Mollalardan, mırzalardan ve zenginlerden ne qadarı o zamanlar bir yıllıq kelirlerinden daa az paralarnen yüzlerce-biñlerce dönümlik yerni zapt etken ediler. Şay ise de bular eline keçirgen topraqlar ise, rus memurları yağma etken, topraq sakinleri olğan zengin ruslarnıñ zapt etken topraqlarnıñ yüzden biri bile degil edi.

Şübeci Molla bu vaqıtlarda Türkiyeden kelgen edi. O, o yerge köçkenlerniñ vaziyetlerini ögrenmek içün ketken ve bu zavallılarğa yardım etilmssini teminlemek içün oğraşqan. İlim ve tabiatnen quvetli bir şair olğan Molla körgenlerini ve duyğan accılarını şiirle ifade etken. Bu uzun şiirden Qurtveli bir qaç qıta qayd etken, biz de olarnı aşağıda aldıq:

Artıq şübeci Molla Qırımnıñ er tarafını keze ve halqnıñ yurtta qaluvı kerekligini can-yürekten añlatmağa areket ete.

Künlerniñ birinde Kerç taraflarında bir mecliste qarşısına Acı Şemseddin molla çıqa ve oña manzume olaraq aşağıdaki sözlerni ayta:

Bizim molla da oña şu cevapnı bere:

Artıq yalıñız rus memurları degil, bizim köç tarafdarları da Mollanı qorqunçlı bir duşman olaraq tanıy başladılar. Er kün oña qarşı yañı-yañı iftiralar uydurıla, halq arasında yayıla. Padişa baba oña unvan bergeni içün köçke qarşı tura, yalıñız öz menfaatını tüşüne, malından-mülkünden ayırılmaq istemey, bizim dinimiz telükede, o bizge ep Qırımnıñ zenginliginden baas ete, biz yarın ne olacağımıznı bilmeymiz, o bizge ep "kelecek... kelecek..." diye, kelecekni añlata... Bu ve bunıñ kibi biñ bir yalannen halq Mollağa qarşı ola, atta bir qaç yerde dögdürile bile...

Zavallı qart Molla yañğız başına bütün bu duşmanlıqlarğa qarşı köküs kere, er şeyni köz ögüne alaraq, halq arasında keze, qorqmadan, usanmadan köçke ne içün qarşı çıqqanını añlata edi. Ruslarğa qarşı, köçkenlerniñ mallarını yağma etmek istegen bazı alçaq zenginlerge, mırzalarğa qarşı, cail ve mutaassip (fanatik) mollalarğa qarşı, yarınnı tüşünmegen halqımıznıñ cailligine, sadeligine ve zararğa oturğan acemiligine qarşı yalıñız o küreşir, can-göñülnen oğraşır edi. Ne iftira ve lekelemeler, ne mağlübiyetler, atta ne de şanı ile oynaşuvlar, tehditler ve dögülüvler onı qorquzır edi. Er köç kervanını o, közyaşlarnen ozğara, yüzlerce arabanıñ ve gemilerniñ artından saatlerce baqa, felâketniñ accılarınen yanğan ruhınıñ ateşi ile küreşke atıla edi.

İhtiyar Molla yanğız qalğanınen, arabada, yolda ep "Çora Batır" destanını söyley, "Ey gidi Qırım, sen bu allarğa nasıl tüştiñ... Ey gidi Çora Batırlar, Qazannı qurtarmağa ketken yigitler, sizler teñeşsiz qaramanlar emişsiñiz, uzaqlarnı ne qadar eyi körgen insanlar emişsiñiz..." der ve destannıñ şu parçasını tekrarlar edi:

degenden soñ, "duşmannıñ o zamanlar töpelenmegeni işte bizlerni ne allarğa tüşürdi", diye söylenirdi.

Mollağa Çora Batırnı buldurğan ve sevdirgen quvet, Çoranıñ ruhundaki qaramanlıqlarnı, duşmannıñ çoqluğına, quvetine, telükeniñ büyükligine qulaq asmadan, aqnı aq bilgenini, halqnıñ kelecegini yañğız başına da olsa, qurtarmağa qalqışmaq, qaramanlıq mayasınen yoğrulğan yüreklerniñ bu çapalanuvlarını elbette adiy kimseler añlap olamazlar...

Vazifeniñ muqaddesligini, ögündeki qıyınlıqlarnı, telükelerni unutacaq qadar quvetli ruhqa malik olğanlarnıñ duşmanğa atıluvlarındaki köterinkilikni elbette, qorqaqlar, cailler qavrap olamazlar... Etraf davasını ve imanını yıqmaq içün oğraşqan kimselernen sarılı olğanlarnıñ, ecdadınıñ, tarihınıñ ve milliy qaramanlarnıñ ruhlarından quvet aramalarınıñ, ruhlarını olarle eyecanlandıraraq, bu quvet ve eyecannen davalarını yürütmege çalışmalarından da tabiy ne ola bilir?.. İşte, er yerde, türlü fikirde ve türlü qudrette olğan duşmannen saruvlı Molla içün de ecdattan medet beklemekten başqa çare qalmağan edi...

Molla yorğun ve mecalsız alda Alma boylarındaki ……… köyüne kele. O yalıñız vucutça çökken degil, siñirleri de tekmil ipranğan edi. Faqat fikirleri alâ canlı ve közleri alâ ateşli edi. Közleriniñ parlaqlığı bir qat daa artqan, baqışları daa da sertleşken.

"Alma boyu halqı icret ete!" haberini alaraq, bu taraflarğa kelgen. Bu yıl baar erte keldi, etraf taze, yem-yeşil ve canlı. Bu cennet yurdnıñ bu alelhusus güzelligini yalıñız bizim halq is ete... Olar kene ağlaşalar, kene bu güzel yurddan qaçmaq içün çareler araştıralar... Er tarafta balalar bile:

beyitini tekrarlay ediler...

İhtiyar Mola ……… köyü halqını bir derece köçten suvuttı... Faqat o, bizim halqnıñ ruhını ğayet eyi bilgeninden, manzaralarğa qapılaraq bu yerden uzaqlaşmadı. Bu areketinde duşmanlar quvetini biysinmeyüv alâmetleri de bar edi. Çünki halqımıznıñ neqadar sade olğanını, duşman sözüne nasıl qapılğanını accı misallerle ögrengen edi, yarın halqnıñ küçük bir yalannen aldatılıp, yañıdan köçüvge qalqışacağından qorqıp, bu yerlerden ayırılmamaqnı munasip köre. Artıq, gizliden köçni teşviq etkenler halqnıñ işançını qazanıp olamay ediler. Faqat o, duşmanlarnıñ eñ tesirli silâları gizli olğanını aqılından çıqarmay edi. Duşmanlarnıñ er tarafta pusıp, fursat beklegenlerini ise er kesten yahşı bile edi...

Bu vaqıtta köyde bir aqşam apansızdan toplaşuv yapıldı. Zengin ağalardan biriniñ evine bütün cemaat kele, bir qaç oda ve sofalar tola. Gizlice İstanbuldan kelgen bir mollanıñ padişa babadan selâm ve ferman ketirgeni, halqnen körüşmek istegeni er evge bildirile ve bu haber er kesni meraqlandıra. Qart Molla da bu haberge şaşa, bu işke aqıl kestirip olamay, o da talil etip olamağan duyğular ve meraqnen toplantığa bara.

İstanbuldan kelgen Qadı Ahmet efendini törge oturtqanlar ve er kelgen onıñ elini öpe… Köyniñ qartları onıñ ögünde tiz çökkenler, er kes onı ürmetnen diñley... Qadı efendi bozuq türkçe tilnen İstanbulnıñ güzelliklerini saya, Anadolu topraqlarınıñ bereketi, padişa babamıznıñ merametiniñ sıñırsız olğanı aqqında ayta. Qart Mollanı Qadı efendiniñ bozuq türkçesi şübelendire. Faqat, buña başında rustan dönme bir musulman olmalı, diye pek emiyet bermey. Yalıñız Qadı efendi bir-eki ayet ve hadis oqup başlağanınen iş deñişe…

Mollanıñ qaşları çatıldı ve keskin bir sesnen Qadıdan angi Camide oquğanını soradı ve yapqan yañlışlarını yüzüne urdı. Bundan başqa padişa babadan keldi denilgen kâğıttaki bir taqım imlâ ve cümle yañlışları Mollanı büs-bütün şübelendirdi. Artıq qarşısındakini imtian etmege, onıñ aqiqiy qabiliyetini añlamağa qarar berdi. Birden İstanbuldan kelgen sayğılı Qadı Ahmet efendige "İmannıñ şartları nedir? Farznen Sunnet arasında ne farq bar?.." kibi adiy sualler berüvi halqnı taaciplendirdi, bazılarını da açuvlandırdı.

Bu küçük ücüm ögünde bile sayğılı Qadı bocalay, ne aytacağını şaşıra, külecek ola, lafnı deñiştirmege areket ete, etrafındakilerden medet bekley. Niayet, yaqınında oturğanlardan birisiniñ ögündeki tütün qutusını alıp, bir sigara sarmağa başlay.

Bu arada Molla birden ayaqqa qalqa. Molla Qadınen özüniñ yañğız qaldırılmasını ve odada halqtan yalıñız eki adamnıñ bulunmasını rica etti. Halq şaşqın bir alda baqa, ortalıqta asıl olğan ağır sukünet içinde bekley. İddetle bütün vucudı titregen Mollanıñ keskin ve sert sesi halqtaki ekilenüvni coya ve oda boşatıla.

Qadınıñ musulman olmağanını añlağan Molla onı bir yumruqle yerge sere. Qadı bir-eki de tepme aşar-aşamaz yalvarmağa başlay ve er şeyni itiraf etecegini ayta. Özüniñ Yaniy adında Anadolulı bir rum olğanını, uzun müddetten berli Rusiyede yaşağanını, rus ükümeti tarafından eline bir kâğıt berilerek, halqnı köçke teşviq etmek içün Qırımğa yollanılğanını añlata. Odada bulunğan eki adam deral tışarığa fırlayaraq, eşitkenlerini halqqa söyleyler. On daqqadan soñ, Molla iddetten közleri qızarğan ve vucudı titregen alda tışarı çıqa ve halqqa hitaben:

"İşte bular, aqnen qaranı bir-birinden ayırdı etalmağan insanlarnı böyle aldatırlar. Yurdumıznıñ melun duşmanı halqımıznı ve kelecegimizni mahv etmek içün böyle alçaqlıqlar yapa. Bizni icret ettirmek içün duşmannıñ er çarege baş urması, er iyleni qullanması neni isbat ete? Köçniñ bizge qarşı olğanı içün degilmi? Tabiy, siz bütün bu melunlıqlarnı duşmanlarımız bizim yurdumıznı bütünley özlerine mal etmek içün yapqanlarını kene añlamaycaqsıñız, kene iç biriñizniñ dinden haberi olmağan alda, dinimiz telükede, yavur elinde musulmanlığımız elden ketecek deyceksiñiz, duşmannıñ ötmegine yağ yaqmaq içün köçeceksiñiz..." dedi ve kendisini tutıp olamay, közlerinden yaşlar keldi. Bu adisege şaat olğanlarnıñ episi o anda yemin eterek, yurdlarından ayırılmaycaqlarına söz berdiler...

Ertesi künü saba köyge kelgen rus memurları ve jandarmları Yaniyni boğulğan alda buldılar ve Mollanı da şimdi qabri olğan yerde öldürdiler ve köy halqı urbasınen onı o yerge kömdi.

Ayatında sözlerinen, areketlerinen Qırımnıñ bir çoq yerlerindeki köçlerni toqtatqan ve ketkenlerniñ artından közyaşlarını tökken zavallı Molla ölümnen bütün Alma boyu halqınıñ yurdunda qaluvını teminledi.

Bu vaqia halqnıñ közüni aça ve er kesniñ yüreginde Mollağa nisbeten sıñırsız sevgi ve taqdirlev isleri uyandıra. Onı artıq halq "Şübeci Molla"" dep aña ve onıñ aqqında candan dualar ete.

Bir qaç yıldan soñ onıñ qabrinden de nur yükselgeni körüle ve halq elbirliknen oña bu güzel Dürbeni yapa.

Tesaduf olaraq Efendi köyde bu ikâyeni diñlegen Qurtveli, bu sayede uzun yıllar devamında çezip olamağan eki meseleniñ de asılını añlağan kibi ola. O, şimdi, Alma boylarındaki halqnıñ büyük bir qısımınıñ neçün icret etmegeniniñ sebebini añlay. O şimdi, halqnı Ayet ve Hadisler oqup aldatmağa ve olarnıñ icret etüvlerine sebep olğan rum ve ermenilerniñ aqiqaten bu işni yapqan-yapmağanlarını ve halq tarafından bularnı tanıp-tanımağanlarını añlay.

Qurtveli 1882 senesi "Avropa Mühbiri" mecmuasında basılğan general Levitskiyniñ Qırım icretlerine ait maqalelerini oquy ve oquğanları onıñ şaşqınlığına ve yürekten sarsıluvına sebep ola. Bu büyük aq ve aqiqat dostu, yüksek medeniy cesaret saibi general eserinde rus ükümeti tarafından rum ve ermenilerniñ türk qıyafetinen köçüvni teşviqat etmek içün Qırımda halq arasında dolaştırılğanlarını qayd etkeni kibi, "Sultannıñ hıtapnameleri" denilgen yazılar yazılğan kâğıtlarnıñ rus fabrikaları mahsulı olğanını tasdıqlay ve bu meselede ruslarnıñ yapqanlarını iç bir şübege yer qaldırmaycaq şekilde isbat ete.

Bu ikâyeniñ soñuna Qurtveli ilâve etken accı aqiqatlardan bir qaç cümleni aşağıda alamız:

"Eñ büyük eyilikler, eñ yüksek aqiqatlar, eñ temiz sevgilernen canlandırılırlar... Milletlerniñ sağlamlığını ve kelecegini, aqnı ve aqiqatnı canlarından ziyade sevgenler temin eterler... Er nurlu qabir bir sevgi abidesidir. Yurdlarnı er şeyden ziyade sevmegen insanlar, yurdsız ve ocaqsız qalmağa ve öksüz ve perişan olmağa lâyıqtırlar...".